Kazimierz Wojniakowski Uchwalenie Konstytucji 3 maja, 1806
(źródło: cyfrowe.mnw.art.pl, Domena publiczna, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=588282)

W sobotę minęła 234. rocznica uchwalenia Konstytucji 3 maja, która stała się symbolem jedności narodu w dziele naprawy Rzeczpospolitej.

6 listopada ubiegłego roku minęła 270. rocznica urodzin Stanisława Staszica. W styczniu 2026 roku w całej Polsce będzie obchodzona 200. rocznica śmierci tego wielkiego Polaka. Kolejna rocznica uchwalenia pierwszej w Europie konstytucji jest dobrą okazją do przypomnienia wkładu naszego patrona w kształtowanie poglądów w okresie Sejmu Wielkiego.

Władysław Barwicki Stanisław Staszic
(źródło: http://193.59.172.16/szzz/ImageDownloader.do?id=1648162,
domena publiczna, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=2092389)

W 1781 roku Stanisław Staszic, po powrocie do kraju, zostaje wychowawcą dzieci Andrzeja Zamoyskiego, autora "Zbioru praw sądowych". Dzięki rozmowom z byłym kanclerzem koronnym Stanisław Staszic mógł poznać zagadnienia związane z funkcjonowaniem państwa.

W 1787 roku ukazują się anonimowo "Uwagi o życiu Jana Zamoyskiego". Publikacja Staszica jest uważana za pierwszy tytuł, który rozpoczyna wielką dyskusję polityczną w okresie Sejmu Wielkiego. Dopiero pod koniec czerwca 1789 roku rozpocznie swoją działaność Kuźnica Kołłątajowska, skupiająca grupę działaczy i publicystów politycznych stanowiących lewicę tzw. obozu reform. Postać wielkiego magnata użyta w tytule książki miała przekonać ogół szlachecki do potrzeby zmian.

Nasz patron był przeciwnikiem "wyłącznictwa", czyli dominującej roli szlachty. Jego zdaniem za naród należało uznać wszystkie stany społeczne. W przypadku szkolnictwa autor "Uwag" był zwolennikiem upaństwowienia edukacji i podporządkowania jej celom narodowym. Szkoła powinna przygotowywać młodego człowieka do życia w zbiorowości. Patron szkolnictwa zawodowego w Polsce był zwolennikiem rozszerzenia zajęć praktycznych.

4 stycznia 1790 roku ukazują się, znowu anonimowo, "Przestrogi dla Polski z teraźniejszości politycznych Europy związków i z praw natury wypadających, przez pisarza Uwag nad życiem Jana Zamoyskiego". Autor rozwija wątki z poprzedniej publikacji, zwracając ponadto  uwagę na sytuację międzynarodową Rzeczypospolitej. "Przestrogi" zawierają wnioski praktyczne dotyczące funkcjonowania państwa, np. naprawę systemu podatkowego.

W zbiorowej wyobraźni historycznej uchwalenie Konstytucji 3 maja funkcjonuje w postaci wizji artystycznej Jana Matejki. Genialny artysta malował dzieło od stycznia do października 1891 roku. Obraz był zwieńczeniem obchodów stulecia uchwalenia konstytucji.

Jan Matejko Konstytucja 3 maja 1791 roku, 1891
(źródło: domena publiczna, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=29769354)

Dzieło Jana Matejki nie jest dosłownym odzwierciedleniem tego pamiętnego dnia. Obok postaci hisorycznych, które były oczywiście obecne w Warszawie - król Stanisław August Poniatowski,marszałkowie sejmu: Stanisław Małachowski oraz Kazimierz Nestor Sapieha, współtwórcy konstytucji: Hugo Kołłątaj, Ignacy Potocki, Julian Ursyn Niemcewicz. Na obrazie przedstawione są również postacie, których tego dnia w Warszawie nie było. Artysta w centralnym punkcie kompozycji umieścił Andrzeja Zamoyskiego w towarzystwie Stanisława Staszica.

Konstytucja 3 maja 1791 – film edukacyjny "Ożywione obrazy"

Jan Matejko oczywiście wiedział, że nasz patron w chwili ogłoszenia konstytucji przebywał we Włoszech. O uchwaleniu konstytucji Staszic dowiedział się w Bolonii od miejscowego biskupa, który złożył wizytę Andrzejowi Zamoyskiemu.

Dlaczego Stanisław Staszic znalazł się na obrazie Matejki? Ponieważ sto lat po uchwaleniu konstytucji było powszechnie wiadomo, że to on jest autorem "Uwag o życiu Jana Zamoyskiego" i "Przestróg dla Polski". W tym czasie Walerian Kalinka pisał swoje monumentalne dzieło o Sejmie Wielkim.

Uchwalenie Konstytucji 3 maja paradoksalnie przyśpieszyło proces upadku państwowości polskiej. Władzę w Rzeczypospolitej przejmuje Targowica. Wojna w obronie konstytucji zostaje przegrana. W 1793 roku zostaje przeprowadzony drugi rozbiór Polski.

Słowa Stanisława Staszica "Paść może i naród wielki, zniszczeć tylko nikczemny" okazały się prorocze. Dzieło twórców konstytucji było źródłem nadziei dla następnych pokoleń. Rocznica uchwalenia konstytucji uchwałą Sejmu Ustawodawczego z 29 kwietnia 1919 roku stała się świętem narodowym odrodzonej Rzeczypospolitej.

Od 2007 roku na Litwie obchodzony jest Dzień Pamięci Konstytucji 3 maja, co stanowi oddanie hołdu wspólemu dziedzictwu obu narodów.

Jarosław Jurkiewicz
sobota, 3 maja 2025